آیتالله حسنزاده آملی، از بزرگان دینی و سیاسی ایران میباشند که با تأکید بر اصول اسلامی و عدالت اجتماعی، نقش بسزایی در دنیای تفکر و اسلام ایفا کردهاند. این نوشته به بررسی زندگی و آموزههای دینی، اخلاقی و انسانی آیتالله حسنزاده آملی پرداخته و سعی در ارائه یک دیدگاه جامع نسبت به افکار و آموزههای ایشان دارد.
مقدمه
آیت الله حسن زاده آملی، مشهور به علامه حسن زاده و علامه ذوالفنون، از علمای مشهور قم بودند که در موضوعات فلسفه، عرفان، هیئت، ریاضیات، شعر و ادب صاحب نظر بوده و تالیفات زیادی نیز در این علوم داشتهاند.
ایشان در محضر اساتیدی همچون علامه طباطبایی، علامه شعرانی، محمدحسین فاضل تونی، مهدی الهی قمشهای و دیگر بزرگان و عالمان پرورش یافته و بهره بردهاند. این عالم بزرگ، سالها در تهران و سپس در قم به تدریس و تالیف مشغول بوده و از ایشان تالیفات، تصحیحات و شروح بسیار زیادی در علوم فلسفه، منطق، فقه، تفسیر، کلام، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی برجای مانده است.
علامه حسن زاده سرانجام پس از عمری مجاهدت در راه ترویج معارف الهی در سوم مهرماه 1400 درگذشت.
اکنون در این نوشته قصد داریم تا به بیان بخش کوتاهی درخصوص زندگی این عالم گرانقدر پرداخته و آموزههای ایشان را در زمینههای مختلف، بیان نماییم.
زندگینامه
آیت الله حسن حسنزاده آملی در اواخر سال 1307 هجری خورشیدی، در روستای ایرا واقع در لاریجان و شهرستان آمل متولد گردیدند. ایشان در سن 6 سالگی به مکتبخانه رفته و خواندن و نوشتن را فرا گرفتند و پس از خواندن جزوات متداول در مکتبخانهها، در مهرماه 1323 برای تحصیل در دوره ابتدایی دروس حوزوی، وارد حوزه علمیه گردیدند.
علامه حسن زاده در شهریورماه 1329 خورشیدی به تهران مهاجرت کرده و چندین سال را در مدرسه حاج ابوالفتح به سر برده و باقی کتابهای حوزوی را نزد سید احمد لواسانی خوانده است. چندین سال نیز ایشان به مدرسه مروی رفته و زیر نظر اساتیدی همچون محمدتقی آملی و ابوالحسن شعرانی به مدت 13 سال درس خواند و سپس اجازه اجتهاد دریافت نمود.
در سال 1342 هجری شمسی نیز ایشان به قم مهاجرت کرده و پس از ورود به این شهر، تدریس معارف حوزوی و فنون ریاضی را آغاز نموده است. ایشان در قم، نزدیک به 17 سال از دروس علامه طباطبایی بیشترین بهره را برده است.
در نهایت، علامه حسن زاده آملی، در سوم مهرماه 1400 شمسی بر اثر بیماری قلبی در بیمارستان شهر آمل درگذشت و پیکر این عالم گرانقدر، در منزل شخصی ایشان در روستای ایرا به خاک سپرده شد.
بزرگان اخلاق در خصوص علامه حسن زاده چه میگویند
مقام معظم رهبری مدظله العالی:
| استادی کسی همچون حضرت آقای حسن زاده آملی – دامت معالیه- که مراتب عالیه علمی و مقامات و فتوحات معنوی و روحی جمع کردهاند، برای هر موسسه علمی و دانشگاهی و حوزهای مغتنم و موجب افتخار است. |
علامه طباطبایی (ره):
| راهی که حسنزاده پیش گرفته است، خاک آن توتیای چشم من است. |
علامه شعرانی (ره):
| او که خدای موفقش بدارد، بخشی از عمر خویش را در تحصیل کمالات نفسانی و فضائل نفسانی صرف کرد. 20 سال بلکه بیشتر او را آزمودم و امتحان نمودم. در این مدت در او چیزی جز جدّ و اجتهاد ندیدم که موجب شین و مؤاخذه گردد. |
آیت الله بهاء الدینی (ره):
| افرادی که از نظر علمی پشتکار دارند، توانستهاند از حوزه خوب استفاده کنند و در کنار آن به خودسازی و تهذیب نفس رسیدهاند. خدمت اینان ارزش دارد و امید اسلام هستند. بنده زمانی بود که بخاطر مسائلی که پیش آمد، از حوزه و طلاب ناامید شدم و لیکن چشمم که به آقای حسن زاده افتاد به کلی از نظر خود برگشتم و امیدوار شدم. |
آموزههای آیت الله حسن زاده آملی (ره)
بیانات، توصیهها، پندها و آموزههای آیت الله حسن زاده آملی (ره) بسیار زیاد و جامع است. در اینجا سعی شده است مهمترین و کاملترین دستورالعملها از این عالم گرانقدر بیان شود تا از آن بهره برده و به منظور حرکت در مسیر صحیح زندگی از این مباحث استفاده گردد.
قرآن
قرآن، کلام خداوند است. کتابی آسمانی و معجزهای میباشد که بشر از آوردن نظیر آن، عاجز و ناتوان است. درخصوص عظمت و شأن قرآن، آیات و احادیث زیادی وجود دارد و همواره، همراهی با این کتاب آسمانی، در سخنان و زندگی ائمه معصوم علیهم السلام قابل مشاهده میباشد. بزرگان و علمای اسلام نیز همواره توصیه به قرائت و تفکر در آیات قرآن کردهاند و فضائل پرشماری را برای این موضوع برشمردهاند.
آیت الله حسن زاده آملی (ره) نیز همواره درخصوص قرآن، اهمیت آن و همچنین دستورالعملهایی درخصوص چگونگی قرائت قرآن سخن گفته و مطالب مفید و پرشماری را بیان کردهاند.
» بهترین برنامه تربیتی:
علامه حسنزاده آملی درخصوص بهترین دستورالعمل و برنامه تربیتی میفرمایند:
“در تمام شئون زندگی، اگر بخواهیم سیره و برنامه و دستورالعملی بهدست بیاوریم و با آن دستورالعمل خودمان را تربیت کنیم تا به کمال انسانی خود برسیم، جز قرآن و منطق عترت، در روی زمین و در زیر این آسمان کبود، ما دستور و منطقی نداریم و اینها انسانساز میباشند.
ما باید با این برنامه باشیم و آنها را سرمشق خودمان سازیم تا به کمال انسانی، به سعادت، به آن جنت ذاتی و “ادخلی جنتی” که نهایت مرتبه بهشت است برسیم.”
» قرائت قرآن:
یکی از دستورالعملهای علامه حسن زاده در خصوص قرائت قرآن، قرائت موضوعی این کتاب آسمانی میباشد. تاکید علامه حسن زاده بر این است که در هنگام شروع یک دوره تازه، موضوعی انتخاب کرده و آیات مرتبط با آن موضوع علامتگذاری شده، یادداشت شده و جمعآوری شود.
بسیار موثر است که در کنار قرائت قرآن و کسب ثواب و همچنین تأمل در آیات قرآن، موضوعی انتخاب شده و این موضوع، درخصوص انبیا و اولیاء الله و عبادالله باشد که خداوند آنها را اسم برده و آنها نیز در حالاتشان، در تنگناهای زندگی، پیشامدهای دنیوی و حوادث روزگار که کم و بیش نمونه آن برای همه پیش میآید و در آن حالات کذایی، خداوند را به چه اسمی میخوانند، این کار خیلی مفید است.
برای مثال، حضرت یونس در زمان بحران و گرفتاری در آیه 87 سوره مبارکه انبیاء خداوند را با این ذکر خوانده است:
۞ … لَّا إِلَٰهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ۞ … (خداوندا!) جز تو معبودی نیست! منزّهی تو! من از ستمکاران بودم! |
خداوند نیز بسیار زیاد این ذکر را تجویز نموده و آن را بسیار تحسین کرده است تا جایی که در آیه بعد این سوره میفرماید:
۞فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ ۚ … ۞ ما دعای او را به اجابت رساندیم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم؛… |
این بدان معناست که حضرت یونس را به واسطه این ذکر نجات دادیم. اما آیا این نجات و بخشش مخصوص حضرت یونس و پیامبران الهی است؟ قطعا خیر، چرا که خداوند در ادامه همین آیه میفرماید:
۞… وَكَذَٰلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ ۞ و این گونه مؤمنان را نجات میدهیم! |
پس این موضوع اختصاص به حضرت یونس نداشته و هر مومنی به این ذکر حضرت یونس ذاکر باشد، اینگونه نجات خواهد یافت.
از این دست آیات بسیار زیاد است و این مثال، یک نمونه از قرائت موضوعی قرآن کریم میباشد که علامه حسن زاده اینگونه و با این مثال زیبا آن را مطرح کرده و بسیار بر آن تاکید نمودهاند.
در دستورالعملهای علامه حسن زاده، قرائت مستمر و انس همیشگی با قرآن نیز بسیار مورد تاکید واقع گردیده است. ایشان در این خصوص میفرمایند:
“هر اندازه به قرآن نزدیک شوی، به انسان کامل نزدیک شدهای، به حظ و بهرهات از قرآن بنگر! حقایق آن، درجات ذات و مدارج عروجند”
» انسان قرآنی باش:
یکی از دستورالعملهای علامه حسن زاده قرآنی بودن انسان میباشد. نقل این مکالمه از زبان علامه حسن زاده گواه این میباشد که همواره ایشان توصیه به تلاوت و تامل در قرآن داشتهاند. علامه حسن زاده میفرمایند:
“روزی درب منزل را زدند، در را باز کردم، دیدم جوانی است، گفت حاج آقا دستورالعملی بفرمایید.
گفتم: اولا انسانی قرآنی باش و ثانیا استقامت داشته باش.
گفت: باز هم بفرمایید.
گفتم: تو برو و همان اولی را انجام بده!”
» استاد خدا باشد:
از دیگر دستورالعملهای علامه حسن زاده آملی در زمینه قرآن، موضوع نشستن به درس در مقابل خداوند و قرآن است. علامه حسن زاده آملی این دستورالعمل را به زیبایی مطرح مینمایند.
یکی از اسماء قرآن “ذکر” است و ذکر همان قرآن است و باید دائم این ذکر بر لب ما باشد. البته باید دقت شود همانگونه که برای درس وقت معین میکنید، برای قرآن هم همینطور باشد، یعنی یک درس از قرآن را قرار دهید و در پیشگاه قرآن به درس بنشینید و استاد نیز خداوند باشد.
اهل بیت علیهم السلام
علامه حسن زاده آملی رحمةالله علیه، دیدگاه ویژهای نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام داشت و آن برگزیدگان و سفرای الهی را در عالیترین و برترین درجات انسانی میدید. این عالم گرانقدر در کتاب “انسان کامل از دیدگاه نهجالبلاغه”، بخشی از نظر خود را نسبت به آن ذوات مقدسه اینگونه بیان نمودهاند:
“چنان که قرآن کريم، خود بهترين حجت بر رسالت خاتم انبياء محمد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله است، روايات اوصياى آن حضرت نيز، بهترين حجت بر حجت بودن آناناند و خود آن بزرگان، دليل امام بودن خودشاناند که: الدليل دليل لنفسه، و آفتاب آمد دليل آفتاب.
اگر کسى با نظر تحقيق و ديده انصاف در روايات و خطب و کتب و رسائل و به ويژه در ادعيه و مناجاتهاى اهل بيت عليهم السّلام تدبّر کند، اعتراف مینمايد که اين همه معارف حقه از اوتاد و ابدال و افرادى که مدرسه و معلّم نديدهاند، به جز از نفوس مؤيد به روح القدس نتواند بوده باشد. اماميه را در اثبات حقانيت امامت و خلافت يکيک ائمه اثنا عشر عليهم السّلام، همين معارف مروى از آن بزرگان کافى است. بلکه صحاح سته و ديگر جوامع روائى حضرات اهل سنت، به تنهايى در اين موضوع خطير بسندهاند.”
نماز
نماز مهمترین عمل عبادی مسلمانان که مشتمل بر اذکار و حرکات خاصی است. در روایات از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی دیگر اعمال» یاد شده است.
» نتیجه نماز از زبان علامه حسن زاده آملی:
علامه حسن زاده آملی بسیار زیبا نتیجه نماز پیوسته و مرتب را بیان مینمایند. در دیدگاه زیبای این عالم گرانقدر، نمازگزار با آفریدگارش گفتگو میکند و جَسته جَسته به جایی میرسد که همیشه و همواره خودش را در پیشگاه او میبیند و هیچگاه خودش را فراموش نمیکند و پیوسته کشیک خویش میکشد تا درستگفتار، نیکوکردار و پاکیزه رفتار نماید.
دیگر اینکه به خوبی درمییابد که با انجام دادن این آیین و این روش پسندیده بسیار سودمند، ارزشمند و گرانبها، دارد خودش را راست و درست میسازد.
با نماز، انسان فرشتهخو میگردد. اثر نماز باید در صفات و اعمال انسان پدیدار گردد، چنانکه امام صادق علیه السلام میفرمایند:
“کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه، باید ببیند آیا این نماز او را از زشتیها و منکرات باز داشته یا خیر؟ به همان مقدار که باز داشته نمازش قبول است”.
طبق فرموده علامه حسن زاده آملی، نماز انسان را فرشته خو میکند، چرا که نمازگزار از همه بدیها پاک میباشد. هر کس که نمازگزار است، پاکیزه خوی، نیکوکردار و نیکورفتار است. از درندهخویی، بدگویی، تنبلی و ولگردی بیزار و برکنار است.
نمازگزار همواره افتادگان را دستگیری میکند و با بیچارگان مهربانی میکند، با مستمندان دلسوزی مینماید و با همه فروتنی دارد و از خودگذشتگی نشان میدهد، ضمن اینکه از دشمنان دین و آیین خداوند چشم میپوشد.
نمازگزار در هر شبانه روز، چندین بار از آفریدگارش میخواهد که او را به راه راست و درست بدارد، راهی که همه پیامبران و دیگر بندگان شایستهاش بر آن بودهاند و از گمراهی که راه بدکاران است دوری میجوید.
نمازگزاری که به راستی و درستی نماز میخواند، هیچگاه دروغ نمیگوید، دزدی نمیکند، دشنام نمیدهد، خودبین و گردنکش نیست، به دنبال هرزگی نمیرود، با بدان همنشین نمیشود، در راه به دست آوردن دانش و بینش است، در اندیشه پیشرفت خویش است و دور از مردم بد اندیش است.
» شعری از علامه حسن زاده آملی در پیرامون نماز:
اشتری را دید موشی بیخرد میل آن کرده که در لانهاش برد
در دهن بگرفت خود افسار آن هم شتر بودی پی موشک روان
تا رسیده در دم سوراخ موش با زبان حال گفت آن تیزهوش
موشکا این خانه نبود در خورم کی توانم اندر این خانه روم
کی شتر در خانهات گنجد بگوی بهر این خانه دگر کس را بجوی
یا که دیگر خانه بگزین این زمن کان همی باشد سزاوار چو من
ای برادر یا نمازی میگذار کو بود اندر خور پروردگار
یا که معبود دگر پیدا نما کاو سزاوار نمازت باشدا
» به پا داشتن نماز برای خداوند:
در قرآن، سخن ائمه و بزرگان و آموزههای دینی ما همواره سخن از اخلاص در عبادت و نماز بوده است. خداوند نیز در این خصوص به روشنی در آیه 14 سوره مبارکه طه میفرماید:
۞ إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي۞ من «اللّه» هستم؛ معبودی جز من نیست! مرا بپرست، و نماز را برای یاد من بپادار! |
به گفته علامه حسن زاده آملی، منطق انسان بیدار طبق آیه 162 سوره مبارکه انعام این موضوع است که نماز و تمام عبادات و همچنین زندگی و مرگ، همه باید برای خداوند، پروردگار جهانیان باشد. خلاصه مطلب این است که وقف حق تعالی است و همه اعمال و احوال به منظور “قربه الی الله” میباشد و شخص موحد تنها خداوند را میبیند و بس. در واقع مسلمان اگر نمازش را به قصد بهشت بخواند، نماز او باطل است، پس نماز و دیگر اعمال عبادی باید برای تقرب حق تعالی باشد.
علامه حسن زاده آملی میفرمایند روزی به یکی از اساتید خود اصرار کردیم تا به ما توصیهای کنند و ایشان در خصوص نمازهایمان فرمودند:
- از روی عادت نباشد.
- برای حور و غلمان نباشد.
- بخاطر ترس از جهنم نباشد.
- عمل باید احسن باشد.
در ادامه این توصیه، گناه را دارای مراتب دانسته که از گناه پیش پا افتاده همچون سرقت و کذب و قمار، پله پله انسان به جایی میرسد که عبادتش را گناه میبیند و سرانجام طبق گفته امام صادق که میفرمایند “هستی تو گناهی است که هیچ گناهی به پایهاش نمیرسد”، خودش را گناه میبیند و چه زیبا در این خصوص سعدی میفرماید:
عابدان از گناه توبه کنند عارفان از عبادت استغفار
» نماز را با جماعت به پا دار:
انسان همواره با نماز جماعت به انسان کامل نزدیکتر است. روایتهای پرشماری در خصوص اهمیت نماز و خصوصا نماز جماعت وجود دارد و بدون شک، رحمت و مغفرتی که برای نماز جماعت موجود است، بسیار بیشتر و پرشمارتر میباشد.
علامه حسن زاده آملی تعبیر بسیار زیبایی از یکی از فضیلتهای نماز جماعت را بیان مینمایند. یکی از فضیلتهای نماز جماعت به تعبیر این عالم گرانقدر این است که هر انسان دارای یک صفت یا اوصاف بیشتری از خوبیها و کمالات انسانی میباشد. حال اگر فرض شود که یک انسان کامل باشد، تا چه اندازه واسطه نزول برکات خواهد بود؟
انسانها در نماز جماعت، گویا یک انسان کامل و یا سایه و مثال آن انسان کامل را تشکیل میدهند که آن نماز واسطه نزول برکات خواهد بود.
» نماز شب:
یکی از نمازهای بسیار مهم که در اسلام، قرآن و روایات نقل شده از ائمه معصوم علیهم السلام، بارها از آن یاد شده است، نماز شب میباشد.
امام صادق علیه السلام درخصوص عظمت این نماز پرفضیلت میفرمایند:
“نماز شب چهره را زیبا كند، خلق را خوش كند، روزى را پاك كند، وام را بپردازد، اندوه را ببرد، دیده را روشن كند، بر شما باد به نماز شب كه سنت پیغمبر شما است و راننده درد از تن شما.”
در نوشتهای نیز از اهمیت نماز شب از دیدگاه عالمان و بزرگان دین اسلام صحبت شده است که شما میتوانید با کلیک بر روی لینک زیر، این نوشته ارزشمند را مورد مطالعه قرار دهید:
به گفته علامه حسن زاده آملی، یکی از مستحباتی که برای سالکین درگاه الهی درحد وجوب است (البته نه واجب تکلیفی) نماز شب است. نماز شب آب حیات است و دل شب، ظلمات و استاد سلوک، خضر این راه که اگر کسی از آب حیات نوشید، به سعادت جاوید و حیات ابدی میرسد.
مرا در این ظلمات آن که راهنمایی کرد نماز نیمه شب بود و گریه سحری
همچنین، علامه حسن زاده آملی از حدیث امام صادق علیه السلام یاد میکنند که میفرمایند کسی که نماز شب نمیخواند، از شیعیان واقعی ما نیست.
علامه حسن زاده آملی در نصیحتی به شاگردان و اطرافیان از وقت اندک میگویند و توصیه ایشان همواره به اقامه نماز شب میباشد. ایشان همواره تاکید بر این دارند که وقت نیست و دیر است! نباید به انتظار نشست (و زمان را برای اقامه نماز شب از دست داد)، چرا که انسان که میخواهد با 40 یا 50 سال عمر خودش را برای ابد بسازد، کم کم مزاج جواب میکند. البته با مزاج نباید مخالفت کرد، پس ثلث آخر شب بسیار زمان مناسبی برای اقامه نماز شب است. در این بازه از شب، غذا هضم شده است و هوا لطیف گشته است، پس خلوت با شب داشته باشید که انس با عالم غیب و ملکوت ببار میآید.
» همت عالی:
حال که بحث نماز و عبادت مطرح شد، بیان نصیحت دلسوزانهی این عالم گرانقدر در اواخر رسالهی لقاء الله که برای تعالی روحی و ارتقای معنوی بسیار مفید میباشد، خالی از لطف نیست.
ایشان در این نصیحت میفرمایند که همت عالی داشته باش! به حدی که کسی یا چیزی را عبادت نکنی جز خدای تعالی؛ حتی از روی رغبت به بهشت و وحشت از جهنم هم عبادت نکنی و الا هوای خود را عبادت کردهای.
مراقبه
مراقبه، مواظبت در انجام اعمال است تا بر خلاف دستورات الهی نباشند. در مراقبه بنده به این نکته توجه دارد که خداوند بر ظاهر و باطن اعمال وی و آن چه در قلبش میگذرد، آگاه است. علمای اخلاق بر مراقبه تأکید داشته و با استناد به آیات و روایات متعدد، آن را از امور ضروری سلوک میدانند.
یکی از توصیههای سلوکی و عرفانی علامه حسن زاده آملی (ره) موضوع مراقبه میباشد و ایشان بارها تاکید کردهاند که عمل مراقبه را انجام دهید و اینگونه این موضوع را بیان مینمایند که “بر تو باد مراقبه! بر تو باد مراقبه! بر تو باد مراقبه!” و در دیدگاه این عالم ربانی، مراقبه یعنی اینکه بنده بداند خداوند بر او رقیب و به او نزدیک است و بر افعالش علم دارد و حرکاتش را میبیند و اقوالش را میشنود و بر اسرارش اطلاع دارد و نمیتواند خود را از خدا پوشیده نگه دارد و از سلطه او خارج شود. همچنین ایشان در بخشی از اشعار خود به زیبایی یاد خدا را مهم دانسته و میفرمایند:
اگر آرى براى من بهانه سخن بسیار آید در میانه
اگر خواهى که یابى پایه دل به کار بندگى میباش کامل
اگر خواهى که یابى قرب درگاه حضورى مىطلب در گاه و بیگاه
اگر خواهى مراد خویش حاصل ز یاد حق مشو یک لحظه غافل
» مزایای مراقبه:
- رسیدن به معرفت نفس:
به گفته علامه حسن زاده آملی یکی از امور مهم در دستیابی به معرفت نفس، استقامت در مراقبت کامل است که همواره انسان به یاد خدا و در حضور او باشد و ظاهر و باطن انسان در جمیع شئون زندگی او مطابق دستورالعمل مسیر تکاملی او باشد.
- رنگ الهی گرفتن:
علامه حسن زاده آملی در این خصوص میفرمایند در همه حال مواظب خود باشید که در نزد حقیقت همه موجودات به سر میبرید. میدانید که همنشینی موثر است، مصاحبت اثر دارد، نفس انسانی خوپذیر است و کسانی که در مصاحبت با ملکوت عالم به سر میبرند، کم کم ملکوتی میشوند.
- کلید تمام مشکلات مراقبه:
کلید همه مشکلات مراقبت است و تخم هرگونه سعادت نیز مراقبت است و علاوه بر موارد یاد شده، وظیفه هر فرد مسلمان مراقبت میباشد.
محاسبه
گامی دیگر که در کلام علما بسیار دیده میشود، محاسبه است. منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه و هفته و یا در پایان هر روز به محاسبه کارهای خود پرداخته و عملکرد خود را در زمینههایی همچون خوبیها و بدیها، اطاعت و عصیان، خدا پرستی و هوا پرستی دقیقا مورد محاسبه قرار دهد.
» ضرورت محاسبه و معنای آن:
علامه حسن زاده آملی با بیان این حدیث از امام کاظم علیه السلام که میفرمایند “کسی که هر روز به محاسبه نفس نمیپردازد از ما نیست”، محاسبه را به این شکل تفسیر میکنند که در طی یک دوره، اگر شخصی عمل نیکویی از او سر زده باشد، از خداوند طلب زیادیاش کند و اگر عمل نادرستی از او سر زده باشد، استغفار نموده و توبه کند. همچنین علامه حسن زاده آملی روایتی از پیامبر عظیم الشأن اسلام بیان میکنند که ایشان خطاب به ابوذر میفرمایند ای ابوذر! انسان جزو متقین نخواهد بود، مگر اینکه هر روز، خودش را با دقتی بیشتر از محاسبه شریک مالیاش محاسبه کند و بداند این غذا از کجا آمده است؟ این مایع نوشیدنی از چه راهی تهیه شده است؟ و این لباس که پوشیده چگونه بهدست آمده است؟ آیا از مال حلال است یا حرام؟
علامه حسن زاده آملی درخصوص محاسبه و پیوند آن با مراقبه نیز میفرمایند:
“عزیزان! خودتان را حساب کنید تا مصداق “يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيها بِغَيْرِ حِسابٍ” باشید، از بدیها استغفار کنید و از خوبیها حمد کنید که محاسبه، مراقبه میآورد و مراقبه، حضور و حضور، فتوح به دنبال دارد.
توبه
توبه در لغت به معنای بازگشت است و توبه بنده، برگشت اوست به سوی پروردگارش. طبق گفته علامه حسن زاده آملی، قدم اول در سلوک، توبه و پاکی از گناه و دوری از گفتار ناپاک و کردار و اندیشههای ناشایست و خویهای نکوهیده است.
» اقسام توبه:
طبق فرموده علامه حسن زاده آملی، توبه سه نوع دارد:
- توبه بندگان: یکی توبه بندگان که آن توبه از ترک طاعت و فعل قبیح است.
- توبه اهل ورع: و دیگر توبه خاص اهل ورع که توبه از ترک مندوب (مستحبات) است.
- توبه اخص من الخاص: و سوم، دیگر توبه اخص من الخاص که توبه است از التفات به غیر خدا و این توبه، مخصوص اهل ولایت باشد که غالبا در مرتبه حضورند. توبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اولیای خدا از این قبیل بوده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
“گاه دلم را کدورتی عارض میشود و من به راستی که از خدای هر روز هفتاد بار آمرزش میطلبم.”
» توبه از کارهای بد و خوب:
علامه حسن زاده آملی از استاد خود، آیت الله الهی طباطبائی نقل کردهاند که توبه حقیقی آن است که از خیر و شرت انابه کنی.
علامه حسن زاده آملی پس از اندکی اندیشه خدمت استادشان عرض میکنند که اما توبه از شر، حاجتی به بیان ندارد، لیکن توبه از خیر چیست؟
استاد ایشان در پاسخ به علامه میفرمایند آنچه را که ما آن را خیر میپنداریم، مانند نماز و روزه و قرائت قرآن و درس گفتن و تحقیقات درسیمان و امثال آن، اگر براستی آن را مورد تأمل قرار دهیم، درخواهیم یافت که همگی ناقص و غیرکاملند، پس بر شخص بینا، واجب است که از این اعمال ناقص نیز توبه کند و قصد نماید که آنها را بر وجه کاملی که مقبول خداوند است بهجای آورد.
» دستورالعمل نماز توبه:
علامه حسن زاده آملی در پایان رساله لقاءالله، دستورالعملی را از کتاب اقبال سید بن طاووس به شرح ذیل بیان میفرمایند:
جناب رسول الله (ص) روز یکشنبه ماه ذیالقعده از منزل خارج شدند و در جمع مردم تشریف فرما شدند و فرمودند:
“ایها الناس! کدام یک از شما حاضرید که توبه کنید؟
عرض کردند آقا جان، همه ما میخواهیم توبه کنیم و دیگر بد نکنیم.
آقا فرمودند یکشنبه این ماه غسل کنید، وضو بگیرید و بعد چهار رکعت به نیت نماز توبه روز یکشنبه بخوانید و در هر رکعت، یک مرتبه سوره حمد، سه مرتبه قل هو الله احد و یک مرتبه سوره فلق و یک مرتبه سوره ناس را بخوانید، بعد رکوع و سجده را بجا آورید. رکعت دوم به همین نحو است اما قنوت ندارد، چنان که تشهد هم ندارد. رکعت سوم و چهارم در ادامه دو رکعت هم به همین نحو خوانده میشود. بعد از اتمام نماز، 70 مرتبه “استغفرالله ربی و اتوب الیه” میگویی و در ادامه میگویی “لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم” و سپس در آخر میگویی “یاعزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المومنین و المومنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت”.
سپس آقا در پاسخ سائل فرمودند این نماز را در هر یکشنبه هم میتوانید انجام دهید. وقت این نماز از اذان صبح تا اذان مغرب است.”
علم
آنچه در زندگی علامه حسن زاده آملی برجسته مینماید، روحیه “علمآموزی” و “جستجوگری علمی” فوقالعاده ایشان است که این روحیه، در تمام سنین ایشان ادامه یافته است. شاید بتوان گفت یکی از محاسن علامه حسنزاده، شرکت در دروس تفسیر اساتید مختلف و حضور در محافل علمی و اخلاقی اساتید برجسته است؛ تفسیر حضرات آیات شعرانی، الهی قمشهای تا علامه طباطبائی.
در کلام علامه حسن زاده آملی، سرمایهی سعادت انسان، علم میباشد. علامه حسن زاده آملی بر این باورند که اگر بهتر از علم چیزی پیدا میشد، خداوند به پیامبرش میفرمود که بگو آن را به من بده؛ اما در قرآن کریم میفرماید “قُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْماً : بگو علم مرا افزون کن”.
» آمادگی دل برای کسب علم:
در میان گفتارها و توصیههای علامه حسن زاده آملی، موضوع بسیار جالبی مطرح گردیده است و آن آمادگی دل برای کسب علم میباشد. به عقیده این عالم گرانقدر، آن دلی که آمادگی پیدا کرده، لایروبی شده و استعداد یافته، علم نصیبش میشود، چون علم خیلی خوشنشین است.
» علم و عمل:
چه عواملی سبب میشود که نفس انسانی از مرتبه فرش فراتر رود و تا به عرش و فوق عرش قدم بگذارد؟
علامه حسن زاده آملی، همواره بر روی دو عنصر توجه داشتهاند و تاکید کردهاند. یکی عنصر “علم” و دیگری عنصر “عمل” و ایشان اینگونه میفرمودند که علم و عمل دو گوهر انسان سازند و نفس انسانی به پذیرفتن علم و عمل، توسع و اشتداد وجودی پیدا میکنند و گوهر نورانی میگردد.
بلی علمست که انسان ساز باشد مر او را هم عمل دمساز باشد
چو علمند و عمل بانی انسان هرآنکس هر چه خود را ساخت هست آن
لذا باشد قیامت با تو هشدار قیامت را برون از خود مپندار
علامه حسن زاده آملی میفرمایند: “ریاضت، در دو راه علم و عمل و تنها بر طبق نهج شریعت محمدی. از غیر این راه، جز بعد و دوری حاصل ناید.”
» در راه کسب علم، تنپروری ممنوع:
در دیدگاه علامه حسنزاده و گفتار ایشان، دانشجو و طلبه، مشوّقش درس و کتاب و استاد و محضر استاد میباشد و باید با عزم و اراده و استقامت پیش برود. با تنپروری و تجملات زندگی و پریشانخاطری نمیشود در این مسیر گام برداشت و امکان ندارد انسان بخواهد درس بخواند و به دنبال آبادی و عمران دنیا نیز باشد. این دو با یکدیگر جمع نمیشود.
بر همین اساس، ایشان پیشنهادی نموده و میفرمایند:
“کتابهای تذکره را بخوانید. با شرح حال بزرگان آشنا شوید و ببینید که در راه معشوقشان ـ که تحصیل علم و کمال است ـ مشتهیات نفسانی را زیر پا گذاشتند.”
» در مسیر کسب علم، اضطراب ممنوع:
یکی از توصیههای روشن علامه حسنزاده، موضوع آرامش و اطمینان قلبی در مسیر کسب علم میباشد. ایشان در این خصوص میفرمایند:
“نفس مطمئنه، علوم و معارف را میگیرد. نفس مُضطر به جایی نمیرسد. شخص پریشانخاطر، عالم نمیشود. همّ واحد میخواهد. اصولاً تعقل با تعلّق جمع نمیشود.”
» ایمان یعنی علم:
به گفته علامه حسن زاده، اساساً ایمان یعنی علم، هر کسی که عالمتر و آگاهتر است و ورزش فکری بیشتری کرده و درس بیشتری خوانده است، بهتر به اسرار الهی دین آگاهی پیدا میکند و با او بهتر میشود حرف زد تا با کسی که فکرش خواب است و چیزی نمیفهمد. آن دانشمندی که ریاضت فکری کشیده و ورزش فکری کرده، بهتر حقایق را میفهمد تا آن آدم عامی.
تفکر
یکی از دستورات مهمی که برای سالکین الیالله ضروری است و منشأ بسیاری از سعادتها میباشد، تفکر است که قرآن و روایات به آن اصرار میورزند.
قرآن آن را علامت عاقلان و اولوالالباب دانسته و برخی روایات آن را بالاترین عبادت برشمرده و بعضی نیز آن را بالاترین مرحله علم میدانند. حتی دسته دیگر از روایات، یک ساعت تفکر را از یک سال عبادت بالاتر دانستهاند.
علامه حسن زاده آملی نیز اهل تدبر و تفکر بوده و آنچه که در زندگانی این عالم گرانقدر بوه است، تفکر است.
علامه حسن زاده آملی متنی را نوشتند تحت عنوان “من کیستم؟” و در این نوشته حرف دل خود را میزنند که “من کیستم؟ در کجا هستم؟ از کجا آمدهام؟ به کجا میروم؟”. این نشان دهنده دغدغده “تفکر و تعقل” است که در این عالم ربانی بوده است. همان خصوصیتی که قرآن کریم به آن بسیار اشاره میکند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خصوص آن میفرمایند:
“یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت بهتر است”
» نمونهای از تفکر در زندگی علامه حسن زاده آملی:
روزی در کنار درختی نشسته بودم و چشم دوخته بودم تا ببینم چه درسی میتوانم از این درخت بگیرم. در همین حین حیوانی را دیدم که بین من و درخت حائل شد. متوجه شدم اکنون سه موجود متفاوت کنار هم قرار گرفته اند.
درخت که نبات بود،
حیوان که حیوان بود،
و من هم که انسان بودم.
در ذهنم خطور کرد که اصل و ریشهی درخت که سر آن است در زمین فرو رفته و از این طریق غذا میگیرد. بعد دیدم حیوانی که بین من و درخت حائل شده، افقی است، یعنی سرش نه آسمانی بود نه زمینی و بین این دو غذا میگیرد؛ پس به خودم گفتم تو که انسان هستی و سرت به بالاست غذایت را نیز باید از آسمانها بگیری.
» با شتاب و بدون تأمل رشد نمیکنید:
علامه حسن زاده آملی در سخنان خود این نکته را همواره گوشزد کردهاند که با شتاب و بدون تأمل کافی، کسی به جایی نمیرسد، راه ملا شدن این نیست و باید مقدمات کار قوی و محکم باشد. در بسیاری یک نحوه عجله وجود دارد که اینها بعداً پشیمان میشوند و این حیف است.
علامه حسن زاده آملی بر تفکر و تأنی تأکید بسیار زیادی داشته و در همین خصوص میفرمایند:
“انسان از جمع کتاب عالم نمیشود، وگرنه کتابفروشها میبایتسی اعلم مَن فِی الارض باشند.”
خودسازی
دستورالعمل خودسازی از علامه حسنزاده آملی به شرح زیر میباشد.
» قلت طعام:
علامه حسنزاده در خصوص قلت طعام فرمودهاند که طعام بسیار، قلب را میمیراند و باعث طغیان و لجام گسیختگی خواهد شد. گرسنگی از اجلّ خصال مومن است. انسان باید یک مقدار زیاده بر معمول تقلیل غذا و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت کمتر و روحانیت قوت بگیرد.
ایشان کمیت غذا خوردن را به این نحو مشخص کردهان که:
- روز و شب زیاده از دو مرتبه غذا نخورد، حتی تنقل مابین الغذائین نکند.
- هر زمان که غذا میخورد، مثلا یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد و آنقدر بخورد که تمام (کامل) سیر نشود.
و در خصوص کیفیت غذا نیز میفرمایند:
- نباید زیاد گوشت خورد، به این معنی که هفتهای دو تا سه بار و در یک روز و شب، هر دو را گوشت نخورید.
- و یکى هم اگر بتواند للتکلیف نخورد، و لامحاله آجیل خور نباشد و اگر احیانا وقتى نفسش زیاد مطالبه آجیل کرد استخاره کند.
- علاوه بر موارد ذکر شده، تاکید شده است که روزههای سه روز در هر ماه ترک نشود.
» قلت خواب:
علامه حسنزاده آملی، درخصوص خواب نیز زیاد خوابیدن را جایز ندانسته و توصیه به 6 ساعت خواب در شبانه روز نمودهاند.
» قلت کلام:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میفرمایند:
“جز به ذکر خدا، زیاده مگویید، چه سخنِ بسیار که در آن ذکر خداوند نباشد، قلب را قساوت بخشد.”
علامه حسن زاده نیز در ادامه دستورالعمل خودسازی، توصیه به حفظ لسان کرده و علاوه بر این، توصیه به اهتمام ورزیدن در دوری از اهل غفلت نمودهاند.
در باب شیوه پسنددیده سکوت، حق است که:
هر که را اسرار حق آموختند مُهر کردند و دهانش دوختند
هر که خاموش شد، گویا شد. هر که چشم سر بست، بینا شد. هر که مراقب است سرور است. چه اینکه کلید نیکبختی در مشت اوست و نگین پیروزی در انگشت او.
» تقویت روحانیت:
- اولاً، دائماً باید همّ و حزن قلبى به جهت عدم وصول به مطلوب داشته باشد.
- ثانیاً، تا مىتواند ذکر و فکر را ترک نکند، که این دو جناح(=بال) سیر آسمان معرفت است.
- در ذکر، عمده سفارش، اذکار صبح و شام است و اهمّ آنها که در اخبار وارد شده و اهمّ تعقیبات صلوات و عمدهتر ذکر وقت خواب که در اخبار مأثور(اخبار ماثور یعنی روایات نقل شده از ائمه اطهار علیهمالسلام) است. بخصوص شخص با وضو و در حال ذکر به خواب برود.
- شبخیزی میفرمودند زمستانها سه ساعت و تابستانها یک ساعت از شب را به عبادت مشغول شده و در سجده، ذکر یونسیه ترک نشود.
- قرائت قرآن که به قصد هدیه به حضرت ختمی مرتبت صلوات الله علیه خوانده شود.
» بهترین اوقات کسب فیض:
حضرت علامه حسن زاده آملی در این خصوص فرمودهاند که اگر در شب نگرفتى، در روز بگير و اگر روز را به رايگان از دست دادى، شب را درياب.
اين راه و رسم گدايى را خود جناب دوست به ما ياد داد كه (در آیه 62 سوره مبارکه فرقان) فرمود:
۞وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا۞ و او همان کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد برای کسی که بخواهد متذکّر شود یا شکرگزاری کند (و آنچه را در روز کوتاهی کرده در شب انجام دهد و به عکس). |
سرّش اين است كه جواد است و جود گدا مىخواهد.
علامه حسن زاده در همین خصوص فرمودهاند که در روز، مشغله و آمد و شد و اسباب انصراف انسان بسیار زیاد است، بخلاف شب که هنگام آرامش است. لذا اذکار و اوراد و خلوت را در شب تاثیری خاص است که در روز نیست، بخصوص در ثلث آخر لیل.
» ذکر “لا اله الا الله”:
علامه حسن زاده آملی درخصوص عظمت این ذکر فرمودهاند که اهل الله گفتند که هیچ نوع از انواع اذکار و عبادات در ترقی درجات و مقامات معنوی، اثر کلمه طیبه “لا اله الا الله” را ندارند. از این روی، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:
“کل حسنه یعملها الرجل توزن یوم القیامه الا شهاده لا اله الا الله فانها لا توضع فی المیزان و وضعت السماوات و الارضون السبع و ما فیهن کان لا اله الا الله ارجح من ذلک”
بدان معنا که “در روز رستاخیز، هر کار نیک سنجیده شود، جز گواهی دادن به “لا اله الا الله” که آن را در ترازو ننهند، چه اگر در ترازو رود، آسمانها و زمینهای هفتگانه با وی برابری نکنند.”
این موضوع کنایه از این دارد که ثواب این کلمه را نهایت نبوده و به شمار نیاید و هیچ چیز هم سنگ او نگردد.
» تزکیه نفس:
یکی از صحبتهای علامه حسن زاده آملی درخصوص اهمیت تزکیه نفس میباشد که با آیاتی از قرآن کریم همراه است. به اعتقاد این عالم گرانقدر، کسی که خود را فراموش کرده است، دنیا و آخرتش هر دو را از دست داده است. چنین کسی اهل دنیا نیز نبوده و زندگی هم برای او لذتبخش نیست. مشاغل و آرزوهای دنیوی و خواستههای نفسانی، انسان را مبتلای به مرض غفلت میکند که از توجه به ملکوت و سیر و سلوک روحانی و نیل به لقاءالله باز میدارد.
خداوند سبحان در سوره شمس، یازده بار قسم یاد فرمود و جواب قسم اینکه:
۞ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ﴿۹﴾ وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا ﴿۱۰﴾ ۞ كه هر كس نفس خود را تزكيه كرده، رستگار شده (۹) و آن كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است. (۱۰) |
و با توجه به این آیات، رستگار كسى است كه نفس را تزكيه كرد و پاك گردانيد و کسی که نفس را گم کرد و از دست داد و در پی اصلاح و تزکیه آن برنیامد، ناامید و زیانکار شد.
نکات اخلاقی
با بررسی منابع و مراجعی همچون “تازیانه سلوک”، برخی از مهمترین نکات اخلاقی که توسط این عالم گرانقدر بیان گردیده است را جمعآوری نموده و در ادامه مطرح میگردد. این نکات عبارتند از:
- با خلق خدا مهربان باش.
- از سخنان ناهنجار، گرچه مزاح باشد بر حذر باش.
- خلاف مگو گرچه بر مطایبت باشد.
- از قسم خوردن هم اگر چه به راست، احتذار کن.
- تا میتوانی نماز را در اول وقت بهجای آر.
- چه ایستادهای، دست افتاده گیر.
کشیک نفس در یک نگاه
با توجه به فرمایشات علامه حسن زاده آملی، انسان بیدار همواره کشیک نفس میکشد و پاسبان حرم دل است و واردات و صادرات دهان خود را میپاید.
اگر بخواهیم در یک نگاه و تیتروار، مهمترین دستورالعملهای علامه حسن زاده آملی را مطرح کنیم تا دسترسی سریع به آن داشته باشید، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- به فکر خود باش و از خویشتن غافل مباش.
- همواره کشیک نفس بکش که کشیک نفس کشیدن کشکی نیست، از خداوند توفیق بخواه.
- با ابنای روزگار بساز و مرد تحمّل باش. «آسیاب باش، درشت بستان و نرم باز ده».
- مرد فکر باش که فکر لُبّ عبادت است.
- مناجات و راز و نیاز با خداوند را قطع مکن.
- خلوت شب را از دست مده.
- به حقیقت بگو «الهی! آمدم» تا کامروا گردی.
- سخن و خواب و خوراک باید به قدر ضرورت باشد.
- با عهد الله که قرآن مجید است هر روز تجدید عهد کن.
