رزق در قرآن

سلام خدمت همراهان بنیاد موفقیت دکتر محمدزاده

در این مقاله سعی داریم تا درخصوص مفهوم “رزق” صحبت کنیم. یکی از مفاهیم پرکاربرد در قرآن کریم مفهوم «رزق» است. رزق در صفت «الرزّاق» خدا تجلی می‌یابد و با برخی مفاهیم اساسی در نظام معنایی قرآن کریم پیوند دارد. رزق یکی از نعمت‌های خداوند متعال است که ما انسان‌ها در زندگی روزانه خود برای به بدست آوردن آن تلاش می‌کنیم. رزق شامل هر نوع نعمت در زندگی (سلامتی، روابط عالی، ثروت و …) ما می‌شود.

رزق به چه معناست؟

در نگاه لغوی رزق به معنای عطا و بخشش مسمتر است و در مواردی از آن به عنوان “روزی” نیز یاد می‌شود. در اصطلاح هر آنچه که باعث و مایه دوام زندگی و حیات مخلوقات می‌شود رزق نام دارد. ما انسان‌ها رزق را موهبت و بخششی از ناحیه‌ خداوند متعال به بندگانش می‌دانیم.

واژه‌های “رازق” و “رزّاق” را اگر در معنای حقیقی بیان کنیم، تنها بر خداوند متعال اطلاق می‌شود، اما اگر برای غیر از خداوند به کار رود، جنبه‌ای مجازی پیدا می‌کند. در آیات قرآن در بیشتر موارد خداوند فاعل رزق است و در برخی موارد نیز غیرخدا فاعل رزق قرار می‌گیرد که برای نمونه در ادامه تعدادی از این آیات بیان گردیده است.

1. خداوند فاعل رزق:

با اعمال محاسباتی ساده در میان آیات مربوط به رزق و مشتقات آن، در 106 آیه، خداوند فاعل رزق است. از همنشینی “الله” و “رب” و ضمایر مربوط به این‌ها، چنین برداشت می‌گردد که خداوند رزاق بالذات تمام مخلوقات و مالک حقیقی است و جز او کسی بر دادن رزق قادر نبوده و آنچه مخلوقات در وجودشان از آن بهره‌مند می‌شوند از خداوند است.

• آیه 37 سوره مبارکه آل عمران:

این آیه یکی از زیباترین آیات قرآن هست که میگه خداوند به هرکس بخواهد (از ریشه شی‌ء)، رزق بی‌حساب میده. کلمه یشاء یعنی خودمون باید بخواهیم تا در راستای مشیت الهی قرار بگیریم.

• آیه ۶ سوره مبارکه هود:

در این آیه خداوند می‌گوید که رزق و روزی رسوندن بر من است یعنی غصه روزی خودتون رو نخورید چون من از احوال شما آگاهم.

2. غیر خداوند فاعل رزق:

برخی آیات نیز وجود دارد که در آن، فاعل رزق غیرخدا دانسته شده است. البته این به معنی روزی‌رسانی غیرمستقیم خداوند به بندگان است. برای نمونه می‌توان از این آیه یاد کرد:

• آیه 233 سوره مبارکه بقره:

در این آیه و در برخی از آیات دیگر از جمله آیات 5 و 8 سوره مبارکه نساء، فاعل رزق غیرخدا بیان گردیده است.

انواع رزق:

از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را که خداوند نصیب بندگان مى‌کند، اعم از مواد غذایى، مسکن، پوشاک و یا علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود. رزق تنها رزق مادی نبوده بلکه شامل رزق معنوی نیز می ­شود. با تحقیق و تدبر در قرآن، می‌توانیم آیاتی را دریابیم که انواع و اقسام رزق را برای ما تعیین کرده و هر یک را معرفی می‌نماید:

1. رزق مادی:

1.1 طعام:

روشن است که طعام به معنای هر آن چیزی است که خوردنی باشد و شامل غذا و نوشیدنی نیز می‌گردد. از این رو برخی آیات را می‌توان دریافت که در آن رزق با طعام همنشین بوده است. این همنشینیِ رزق با طعام بدان معناست که برخی از رزق‌ها به شکل خوراکی بوده و خوردنی یا نوشیدنی هستند.

• آیه 57 سوره مبارکه ذاریات:

در دیگر آیاتی همچون آیه 60 سوره مبارکه بقره نیز نعمت‌های خداوند در خصوص رزق انسان و خوردن و آشامیدن ذکر شده است.

2.1 ثمره یا ثمرات:

گاهی اوقات، آیاتی را می‌بینیم که در آن کلماتی همچون “ثمره یا ثمرات” با کلمه‌ی رزق همنشین گردیده است. آیاتی که بیان‌گر رحمت وسیع و گسترده خداوند متعال بر تمامی بندگان بوده و نشان از آن دارد که خداوند چگونه از آب، میوه‌ها و دانه‌های غذایی را در شکل و رنگ‌های متنوع و متفاوت آفریده است. با توجه به این صحبت‌ها روشن می‌شود که محصولات متنوع و میوه‌های مختلف همگی از برکت باران حاصل شده و یکی از مهمترین انواع رزق است که نصیب تمامی موجودات می‌گردد و سبب ادامه‌ی حیات برای انسان و دیگر حیوانات شده است.

• آیه 22 سوره مبارکه بقره: 

3.1 بهائم:

در سومین مورد از بحث رزق‌های مادی می‌توان به “بهائم” اشاره نمود که گاهی اوقات در برخی آیات با کلمه‌ی رزق همنشین گردیده است. این موضوع و همانطور که در آیه زیر بیان گردیده است،”بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ” بیان کننده نوعی خاص از رزق یعنی چهارپایان است و به عنوان یکی از موارد و مصادیق رزق خداوند به بندگان مطرح می‌گردد.

• آیه 28 سوره مبارکه حج:

4.1 آسمان:

در چهارمین گونه از رزق‌های مادی می‌توان به آسمان یا در اصطلاح “سماء” اشاره کرد. این کلمه نیز از کلماتی است که در بسیاری از موارد با کلمه‌ رزق همراه و همنشین گردیده است و با توجه در این همنشینی با رزق در می‌یابیم که یکی از منابع تامین‌کننده رزق بندگان، آسمان و سماء است که یکی از مصادیق آن نزول باران رحمت الهی است. اما مهمترین مساله در این آیه بیان قانون ارتعاش و فرکانس هست که میگه شما با باورهاتون و کانون توجهتون به جهان هستی فرکانس می‌فرستید و باعث ورود یا خروج رزق و نعمت‌های الهی می‌شوید.

• آیه 22 سوره مبارکه ذاریات:

2. رزق معنوی:

• آیه 169 سوره مبارکه آل عمران:

در این آیه به روشنی این موضوع بیان گردیده است که افرادی که در راه خدا کشته شده‌‌اند، از طرف خدا روزی داده می‌شوند که در بعضی منابع بیان شده است که این روزی، ماهیتی معنوی دارد. انواع رزق معنوی عبارتند از:

1.2 رزق کریم:

همانطور که مشخص است، در این آیه از رزق کریم یاد شده است که پاداشی الهی برای افرادی است که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند. همچنین با تدبر در آیه 74 سوره مبارکه انفال می‌توان رزق کریم را موهبتی الهی برای افراذی که ایمان آوردند و مهاجرت می‌‌کنند و در راه خدا جهاد کردند و کنترل نفس انجام دادند. (ما برای تغییر باورها باید ایمان بیاوریم و حتی مهاجرت کنیم و جهادی اکبر کنیم تا بتوانیم با کنترل ذهن به آنچه خداوند برای ما در نظر گرفته برسیم).

• آیه 50 سوره مبارکه حج:

• آیه 74 سوره مبارکه انفال:

2.2 رزق معلوم:

“رزق معلوم” آن رزقی است که خداوند برای بندگان مخلص خود قرار می‌دهد و این رزق شباهتی بر رزق دیگران ندارد! علامه طباطبایی نیز منظور از رزق معلوم را معین و ممتاز بودن آن از رزق دیگران دانسته و معلوم بودن رزق کنایه از ممتاز بودن آن است. ایشان معتقدند که خداوند در بهشت به بندگان مخلص خود رزقی عطا می‌نماید که شباهتی با رزق دیگر بهشتیان ندارد! البته با تدبر در این آیات می‌توان دریافت که خداوند رزق را با ویژگی‌های خاص و معینی برای مخلصان خودش تعریف و توصیف می‌کند.

• آیات 40 و 41 سوره مبارکه الصافات:

3. رزق مادی و معنوی:

1.3 رزق حَسَن:

واژه‌ی حسن به معناى هر اثر بهجت‌آفرین، زیبا و نیکو است! “رزق حسن” را می‌توانیم به نعمت‌هایی نسبت دهیم که زمانی‌که چشم انسان به این نعمات می‌افتد، چنان مجذوب می‌گردد که دیگر نمی‌تواند دیده از آن برگیرد! این را نیز می‌دانیم که تنها خداوند متعال است که قدرت دادن چنین روزی و رزقی را به بندگان دارد.
در برخی آیات، رزق حسن اشاره به رزق مادی دارد مانند:

• آیه 67 سوره مبارکه نحل:

در برخی موارد همچون آیه 88 سوره مبارکه هود نیز رزق حسن اشاره به رزق معنوی دارد.

• آیه 88 سوره مبارکه هود:

بزرگان علم تفسیر، در اینجا رزق حسن را به مقام نبوت تطبیق می‌دهند. با تدبیر در همین آیات و دیگر آیات همچون 75 سوره مبارکه نحل و 58 سوره مبارکه حج می‌توان دریافت که واژه‌ی حسن صفت رزق است و از نظر شکل ظاهری به الف ختم می‌شود و هم شامل نعمات دنیا و هم آخرت می‌گردد.

2.3 بغیر حساب:

از دیگر صفاتی که با کلمه‌ی رزق همنشین گردیده است، عبارتی تحت عنوان “بغیر حساب” است. صاحبان علم تفسیر و راغب اصفهانی در خصوص وجه‌های مختلف این کلمه سه وجه را عنوان می‌کنند که عبارتند از:

1. خداوند متعال بیشتر از استحقاق شخص، به آن شخص رزق و روزی می‌بخشد.
2. خداوند متعال به شخصی رزق و روزی می‌بخشد و از او باز نمی‌ستاند.
3. خداوند متعال آنگونه از راه لطف به بندگانش می‌بخشد و عطا می‌کند که حساب آن برای بشر ممکن نیست.

با توجه به همنشینی غیر حساب با واژه رزق، به نظر می‌رسد که منظور خداوند متعال از وجه فیض و رحمانیت او می‌باشد. بدون اینکه از بندگان خود عوضی بخواهد و به آن‌ها آنقدر زیاد می‌بخشد که نعمت خدا برایشان شمارش‌پذیر نبوده و بیش از استحقاق بر اعمال فرد بوده است.

• آیه 212 سوره مبارکه بقره:

گاهی اوقات نیز با کمی تدبر و توجه در سبک و سیاق آیات، رزق بغیر حساب شامل نعمات و پاداش‌هایی گاه در دنیا و گاه در آخرت می‌شود. مثلا آیه 37 سوره مبارکه آل عمران اشاره به نعمت و پاداش در دنیا داشته، در حالی که آیه 40 سوره مبارکه غافر، از رزق بغیر حساب به عنوان نعمت و پاداشی در دنیای آخرت یاد می‌کند. این حکم شامل همه‌ی مردم بوده و موارد و قیود همچون “من تشاء و من یشاء” به معنی این است که باید خودمان بخواهیم و در جهتشان گام برداریم تا این رزق وارد زندگی ما شود. (تفاوت ریشه‌‌ی ش-ی-ء و ر-و-د در قرآن)

• آیه 37 سوره مبارکه آل عمران:

• آیه 40 سوره مبارکه غافر:

عوامل افزایش رزق:

این را به خوبی می‌دانیم که هیچ معلولی در جهان بدون علت نیست و رزق نیز معلول عامل خود یعنی رحمانیت خداوند متعال است. علاوه بر این عامل، رزق عوامل دیگری را نیز شامل می‌شود که موجب افزایش یا کاهش آن می‌گردند. بر اساس آیات و روایات مختلف، عوامل متعددی برای افزایش رزق وجود دارد که می‌توان از مواردی همچون تلاش، تقوا، انفاق، خوش‌خلقی با خانواده و … یاد کرد که هر یک از این موارد را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌دهیم.

1. دانش و تلاش:

اولین عامل در کسب روزی، دانش و تلاش است. اما نباید به دانش یا تلاش خودمان مغرور شویم و مانند قارون که نماینده‌ی انسان‌های متکبر در قرآن بوده و مال و ثروت خود را حاصل علم و دانش خود می‌داند، رفتار کنیم. شخصی مثل قارون از کارگردان هستی غافل گردیده و امروزه ماجرای او در میان انسان‌ها به خوبی به عنوان پندی عبرت‌آموز جای گرفته است.

• آیه 78 سوره مبارکه قصص:

2. تقوا:

از مهمترین فضیلت‌های اخلاقی، می‌تواند موضوع تقوا (کنترل ذهن) باشد. این فضیلت سبب رسیدن انسان به درجات عالی معنوی می‌شود و از ویژگی‌ها و نتایج مهم این خصلت نیکو، افزایش رزق است. یعنی اگر بتونیم کنترل ذهن انجام دهیم و باورهای خودمان را تغییر دهیم باعث ورود رزق بی‌حساب به زندگی خودمان می‌شویم

• بخشی از آیه دوم و سوم سوره مبارکه طلاق:

3. انفاق:

یکی از مواردی که بارها با کلمه‌ی “رزق” همنشین شده است، کلمات (أَنْفِقُوا) و یا (أَنْفَقُو) می‌باشد. این همنشینی و تکرار زیاد این کلمات با کلمه‌ی رزق سبب می‌گردد تا بر تاثیر زیاد انفاق بر افزایش روزی پی ببریم. یکی از راه‌های رسیدن به درجات عالی معنوی، غلبه بر نفس است. زمانی که ما تصمیم بر انفاق چیزی در راه خدا می‌گیریم، در واقع بر نفس خود غلبه کرده‌ایم.

• آیه 39 سوره مبارکه سبأ:

منابع رزق:

از لحاظ منابع رزق به دو صورت منابع دسته بندی می‌شود. منابع آسمانی و زمینی.

1. منابع آسمانی:

رزق آسمانی که از بهترین و عالی‌ترین رزق در جهان هستی است که نصیب افرادی می‌شود که کنترل ذهن‌های عالی دارند.

• آیه 13 سوره مبارکه غافر:

2. منابع زمینی:

از آیه 31 سوره مبارکه یونس نیز به خوبی این موضوع را در می‌یابیم که زمین منبعی برای دادن روزی است.

• آیه 31 سوره مبارکه یونس:

سوال مهم:

چرا خداوند در آیه ۳۷ سوره روم گفته به هرکس بخواهد روزی گسترده یا تنگ می‌‌دهد؟

همانطور که قبلا گفتیم در این نمونه آیات از کلمات با ریشه ش-ی-ء استفاده شده است که این از تفاوت یرید و یشا در قرآن را بیان می‌کند. یرید از ریشه‌ی ر-و-د زمانی به کار می رود که هدف بیان قدرت مطلق خداوند در خلق کردن هر چیزی یا انجام هر کاری باشه به طوریکه هیچ کس نمی تونه جلوی اراده اش بایسته. مثلا در ایه ۸۲ سوره یس می فرماید شأن خداوند این است که چون پدید آمدن چیزی را اراده کند می گوید موجود باش و موجود می شود. اما یشا زمانی به کار می رود که می خواهد به انسان ها هم اجازه درخواست کردن و خلق کردن بدهد. در واقع یشا زمانی که قرارداد دوطرفه باشد به کار می رود یعنی اگر شخص بخواهد خدا هم می خواهد. به زبان قانون جذب می توان گفت که یشا زمانی به کار می رود که طبق قوانین و سیستم فرکانس عمل شود.

بنابراین خواستن خداوند مشروط بر خواستن ما می‌باشد یعنی چقدر ما حاضریم باورهایمان را تغییر دهیم و جهادی اکبر برای ایجاد باورهای توحیدی را شروع کنیم. این خود ماییم که از خداوند درخواست می کنیم و او به ما می‌دهد حالا کسانی که از قوانین استفاده می‌کنند و به او ایمان دارند می‌توانند درخواست بیشتری را داشته باشند و به قول قران رزق بی‌‌حساب دریافت کنند.

مرجع:

1. “بررسی معناشناختی کاربرد مفهوم «رزق» در قرآن کریم” ، اصغر هادوی، محمدعلی خوانین زاده، روشن دهقانی.