در این نوشته، قصد داریم پندهای عرفانی و اخلاقی نقل شده از عالم بزرگ، آیت الله محمدتقی بهجت (ره) را نقل نماییم. امید است با مطالعه این نوشته و عمل به توصیههای این عالم گرانقدر، مسیر پیشرفت در اخلاق و عرفان برای همگان هموار شده و به بهترین جایگاه دست یابید.
مقدمه
در دین مبین اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام، همواره علما و دانشمندان از جایگاه ویژهای برخوردار بودهاند. از این جهت، همواره در قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، ویژگیها و امتیازاتی برای علمای راستین اسلام برشمرده شده است.
گروهها و اجتماعات انسانی، بدون آنکه دائما از این موضوع آگاه باشند، همواره از آثار وجود علماء و دانشمندان برخوردار بودهاند و این برخورداری همچنان نیز ادامه دارد. گروهها و اجتماعاتی که همواره برای پیمودن راه زندگی، از این بزرگان و علماء یاری میجویند، درست مانند مردمی هستند که همهجا، بدون آن که پیوسته متوجه باشند، از خورشید بهره میگیرند.
یکی از علمای تراز اول ایران اسلامی که دروس اخلاقی و عرفانی وی زبانزد عام و خاص بوده و نور اخلاق ایشان، همواره شامل حال گروهها و اجتماعات مردم قرار گرفته است، آیت الله محمدتقی بهجت (ره) میباشند. عالمی گرانقدر که با اوصافی متعالی ستوده شدهاند و عمل را سرلوحه کار خود قرار داده و در مسیر حرکت به سوی حضرت حق (جلوعلا) گام برداشتهاند و وجودشان سرشار از عشق به خداوند، خدمت به بشریت و نمایاندن صراط مستقیم از بیراهههای ضلالت و گمراهی است.
به همین منظور، در این نوشته، پندهای عرفانی آیت الله بهجت (ره) را جمعآوری نموده و در اختیار شما عزیزان قرار دادهایم تا همواره چراغ راهی باشد بر مسیر زندگی.

معرفی کوتاه از آیت الله محمدتقی بهجت (ره):
معرفی کوتاه از آیت الله محمدتقی بهجت (ره):
آیت الله محمدتقی بهجت (ره) از مراجع تقلید شیعه بوده و بیشتر ایشان را به عرفان، زهد و تقوا میشناسند. آیت الله بهجت (ره) در دوم شهریور 1295.ش در شهر فومن و در خانوادهای مذهبی متولد شدند و در اردیبهشت 1388.ش وفات یافته و پیکر ایشان در قم و حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.
آیت الله بهجت (ره) از شاگردان برجسته آیت الله قاضی(ره) بودند و خود نیز شاگردان بزرگی همچون شهید مرتضی مطهری، عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصبحاح یزدی و علمای بزرگ دیگری را تربیت نمودهاند.
آثار تالیفی آیت الله محمدتقی بهجت (ره) بسیار زیاد میباشد، اما تنها آثار زیر به چاپ رسیده است:
- رساله توضیح المسائل
- مناسک حج
- حاشیه بر وسیلة النجاة تألیف سید ابوالحسن اصفهانی
- جامع المسایل حاشیه بر ذخیرة العباد آیتالله غروی اصفهانی
بسیاری از افراد تقاضا نمودند تا با اموال شخصی خود، تالیفات این عالم گرانقدر را به چاپ برسانند، اما ایشان در پاسخ کسانی که این تقاضا را داشتند میگفتند:
“هنوز بسیاری از کتابهای علمای بزرگ سالهاست که به گونه خطی مانده است، آنها را چاپ کنید. نوبت اینها دیر نشده است.»
بزرگان اخلاق در خصوص آیتالله بهجت (ره) چه میگویند:
علامه طباطبایی (ره):
ایشان (آیت الله بهجت (ره)) عبد صالح است. |
برای مطالعه “12 دستورالعمل مهم علامه طباطبایی برای خودسازی” میتوانید از لینک زیر اقدام نمایید:
آیت الله خامنهای دامه برکاته:
آن بزرگوار (آیت الله العظمی بهجت) که از برجستگان مراجع تقلید معاصر به شمار می رفتند، معلم بزرگ اخلاق و عرفان و سرچشمه فیوضات معنوی بی پایان نیز بودند. دل نورانی و مصفای آن پارسای پرهیزگار، آیینهی روشن و صیقل یافته الهام الهی، و کلام معطر او راهنمای اندیشه و عمل رهجویان و سالکان بود. |
آیت الله بهاءالدینی (ره):
الآن ثروتمند ترین مرد جهان (از جهت معنوی) آقای بهجت است. |
آیت الله فکور (ره):
آقای بهجت از جمله افرادی هستند که مخصوصاً در صراط معنویت فوقالعاده هستند. |
علامه جوادی آملی:
حضرت آیت اللّه بهجت قدس سره چون ذُکر خدا در دل و ذِکر خدا بر لب داشت و یاد خدا باعث یاد معاد و یاد منزل و مأوای ابدی است، چنین انسانی قیام و قعودش برای رضای خدا بود و چون قیام و قعودش برای رضای خدا بود، تذکره بود و چون تذکره بود، محضرشان، نماز جماعتشان، تدریسشان، تألیفشان، گفتار و تواضعش آموزنده بود. |
پندهای عرفانی آیت الله بهجت(ره) با اثرات شگفتانگیز:
در ادامه، به بیان دستورالعملها، توصیهها و وصایای آیت الله بهجت (ره) میپردازیم. همانطور که در سخن علما و بزرگان اسلام مشخص میشود، آیت الله بهجت (ره) از عارفان و عالمان بسیار بزرگ دین مبین اسلام بوده و عمل به پندهای این انسان وارسته، اثرات شگفتانگیزی در زندگی هر فرد به همراه خواهد داشت.

قرآن
قرآن، کلام خداوند است. کتابی آسمانی و معجزهای میباشد که بشر از آوردن نظیر آن، عاجز و ناتوان است. درخصوص عظمت و شأن قرآن، آیات و احادیث زیادی وجود دارد و همواره، همراهی با این کتاب آسمانی، در سخنان و زندگی ائمه معصوم علیهم السلام قابل مشاهده میباشد. بزرگان و علمای اسلام نیز همواره توصیه به قرائت و تفکر در آیات قرآن کردهاند و فضائل پرشماری را برای این موضوع برشمردهاند.
آیت الله بهجت (ره) یک گنجینه کامل بود و شاهکلید این گنجینۀ بیمثال، یک کلمه است: “قرآن“. قرآن مبنای تمام زندگی ایشان بود؛ یعنی:
- عارف بود، اما مبنای عرفانش شهود نبود، قرآن بود.
- فقیه بود، اما مبنای اجتهادش فقه نبود، قرآن بود.
با یک جستجوی ساده در بیانات و توصیههای آیت الله بهجت (ره)، به این واقعیت پی برده و تاکید این عالم گرانقدر بر قرائت و تفکر در آیات قرآن را مشاهده میکنیم.
» چند توصیه در بابِ قرآن:
در بخشی از کتاب “به سوی محبوب”، نکات مهمی درخصوص قرآن توسط آیتالله بهجت (ره) مطرح گردیده که عبارتند از:
- باید ملتفت شد تا قرآن و الفاظش را یاد گرفته تا از غلط محفوظ باشد. قرائت و تجوید آن چیزی را که میدانید نیز تصحیح نمایید.
- در نمازها صحیحالقرائت بوده و در قرائت حمد و سوره دقت شود.
- تفسیرهای آسان و ساده را دانسته و یک تفسیر فارسی که فهم قرآن از روی آن سهل باشد، پیدا شود. برای مثال، “منهجالصادقین” کم و بیش مطالعه شود.
- همواره قرآن حفظ شود تا همیشه با ما باشد و ما همیشه با او باشیم.
- همواره به قرآن تحصن و تحفظ شود و آن را وسیله حفظ خود در فتنهها و شدائد دنیا قرار قرار دهیم.
علاوه بر این موضوعات، از خدا بخواهیم که ما را از قرآن جدا نکند، همچنین از خدا بخواهیم ما را از عترت (اهل بیت علیهم السلام) جدا نکند، که عترت با قرآن است و قرآن هم با عترت است. اگر کسی یکی از این دو تا را ندارد، هیچ کدام را ندارد. (1)
» قرآن نور است:
قرآن نور است، نوری که به محض تابش، تمام روشنیهای عالم را محو و جذب خود میکند. هرآنکه به نور قرآن روشنی گرفت، حقایق نورانی عالم را به نظاره خواهد نشست. به همین دلیل است که آیت الله بهجت (ره) میفرمایند:
“اگر درست به قرآن عمل میکردیم، با عمل خود دیگران را جذب میکردیم؛ زیرا مردم غالباً ـبهجز عدۀ معدودـ خواهان و طالب نور هستند.”
» عدم استفاده از قرآن بهدلیل ضعف یقین:
ما مسلمانان، در اغلب موارد قرآن را با لحن و صوتی زیبا قرائت میکنیم، ولی در این قرائت، نشانی از محبوب خود نمیبینیم. دلیل این موضوع این است که خودمان را در محضر قرآن تربیت نکرده و رنگ و بوی الهی نمیگیریم. پس این دوری از قرآن، به دلیل ضعف یقین ما میباشد. ایشان در این خصوص میفرمودند:
“اگر از قرآن استفاده نمیکنیم، برای آن است که یقین ما ضعیف است.”
» قرآن، کتابی انسانساز:
در مکتب اسلام، هدف رسیدن انسان به سعادت است و سعادت در انسان شدن میباشد. بارها شنیدهایم که “قرآن کتابی انسانساز است” و باید دید در این مسیر انسانسازی و سعادت، قرآن انسان را چگونه میخواهد. حتی آیت الله بهجت (ره) قرآن را کتابی پیغمبرساز دانسته میفرمایند:
“قرآن کتابی است که پیغمبرساز است؛ زیرا پیغمبران دو گونهاند: قسم اول، پیامبرانی هستند که از جانب خداوند به پیامبری تعیین شدهاند. قسم دوم، پیغمبرانِ کمالی، که در اثر ایمان و عمل به دستورات قرآن، به کمالات پیامبر نایل میگردند. بنابراین قرآن، پیغمبرانِ کمالی تربیت میکند و پیغمبرساز است”.
» دوای تمام دردها در قرآن:
آیت الله بهجت (ره) همواره با قرآن گام برداشته و ایشان قرآن را دوای تمام دردها میدانند و به خوبی میدانند “تبیاناً لکل شیء – بیانگر همه چیز” به چه معناست. ایشان میفرمایند:
“در روايتى آمده است که از قرآن هرآنچه میخواهی برای آنچه میخواهی بگیر؛ از اين حديث استفاده میشود كه توسل به قرآن و حمل و فهم و قرائت آن براى نجات عموم مردم ـ چه برسد به خواص ـ مفيد است”.
» قرآن را در زندگی و روی قلبمان قرار دهیم، نه طاقچه:
این روزها، قرآن چقدر در زندگی ما نقش دارد؟ در زندگی خود برای قرآن جایی را باز کردهایم؟ این روزها باید قرآن را از روی طاقچه برداشته و بر روی قلب قرار دهیم و همواره با قرآن مانوس شویم. این موضوع در کلام آیت الله بهجت نیز به خوبی قابل مشاهده میباشد:
“ما وظيفه داريم كه در تعليم، تعلّم، تلاوت و عمل به قرآن كوشش كنيم. ولى ما شبهاى احيا قرآن بر سر میگذاريم، و در مقام عمل، آيههاى حجاب، غيبت، كذب،
و آياتِ «وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ؛
واى بر كمفروشان!»
و نيز «فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ؛
پس به پدر و مادر اُف نگو»
همچنين «وَ لاَ تَمْشِ فِى الاْرْضِ مَرَحًا؛
و با ناز و تكبر در روى زمين راه مرو»
و غیره را زير پا میگذاريم و پامال میكنيم!”.

انبیاء و ائمه علهیم السلام
در میان علما و بزرگان، همواره توسل به ائمه معصومین علیهم السلام، از اهمیت ویژهای برخوردار بوده و توصیههای فراوانی به مطالعه احادیث، روایات و توسل به ائمه معصوم (ع) شده است.
آیت الله بهجت (ره) میفرمایند:
“هر کسی (با هر مرتبه ای که دارد) اگر از خداوند و انبیاء و راه انبیاء و اوصیاء دوری کند، آخرش به همان اندازهی دوریاش، پشیمان خواهد شد و هر کس در هر مرتبه و هر جا و هر کاری باشد، با نزدیک شدن به آنان، آخر کارش سعادت و خوشحالی است.”
» صراط مستقیم:
آیت الله بهجت (ره)، صراط مستقیم را وابسته به پیروی از ائمه اطهار میدانند و در این خصوص میفرمایند:
” انسان باید در دنیا سعی کند که همه حرکتها، افعال و اقوالش بر صراط مستقیم باشد و از آن انحراف پیدا نکند. بر صراط مستقیم بودن یعنی نبی صلیاللّهعلیهوآلهوسلّم، یا وصی علیهالسلام را پیش روی خود قرار دهیم و پیرو آنها باشیم.”(2)
پاسخ آیت الله بهجت (ره) به این سوال، بسیار کوتاه، اما در عین حال بسیار مهم و کاربردی میباشد که با رعایت همین نکات ساده، میتوان با ائمه مانوس گردید و رابطه خود را با آنها تقویت نمود. ایشان میفرمایند:

یکی از مباحث بسیار مهم و با ارزش در معارف دین مبین اسلام و مذهب نورانی تشیع، پیروی از اهل بیت(ع) در کنار پیروی از قرآن است؛ زیرا قرآن و عترت پیامبر اسلام(ص) دو ودیعه الهی و دو گوهر گرانبهای به امانت گذاشته شده از سوی رسول خدا(ص) هستند که تمسک به آندو، مایه حرکت، رشد، سعادت و تکامل انسانها و جوامع بشری به حساب میآیند.
این موضوع مهم، در میان پندها و توصیههای علما و بزرگان اسلام نیز بسیار دیده شده و آیت الله بهجت (ره) در خصوص قرآن و عترت(ع) میفرمایند:
“یک دست شما قرآن و دست دیگر عترت باشد. از اینها شما را خارج نکنند، بلکه امتیاز ما [نسبت به غیرمسلمین] همین است که دو اصلی داریم که برای دنیا و آخرتمان نافع و مفید است. برای دنیای ما، (از اینجهت که) اگر مریض شدیم، اگر بلایی بر سر ما آمد، به اینها که متوسل شویم، برای ما فَرَج میرسد.” (5)
» گریه بر امام حسین علیه السلام:
روایات فراوانی از پیامبر صلیاللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهمالسلام درباره ثواب عزاداری و گریستن بر مصائب امام حسین علیهالسلام و اهل بیت آن حضرت نقل شده که در آنها شیعیان به این امر تشویق و ترغیب شدهاند.
این موضوع، در زندگی آیت الله بهجت(ره) از توجه ویژهای برخوردار بوده و ایشان بر این امر تاکید بسیار داشتهاند.
آیت الله بهجت(ره) در سخنی گریه بر امام حسین علیهالسلام را برترین عمل در اعمال مستحب دانسته و میفرمایند:
“بکاء[گریه] در مصائب اهل بیت علیهمالسلام و بهخصوص سیدالشهدا علیهالسلام، شاید از آن قبیل مستحباتی باشد که افضل از آن نیست؛ یعنی افضل از آن در مستحبات نیست!” (6)
یکی از موارد بسیار تاکید شده درخصوص عزاداری برای امام حسین علیهالسلام، قرائت زیارت عاشورا میباشد که ایشان درخصوص عظمت آن میفرمایند:
“خدا چه برکتی به امام حسین علیهالسلام داده، به این دستگاه داده، به این راه داده که اگر کسی زیارت عاشورا را بخواند و مداومت کند، در روز قیامت محشور میشود، درحالیکه مُلَطَّخاً بِدَمِه (آغشته به خون امامحسین علیهالسلام) است.
(نقل شده است آیتالله بهجت (ره) با گفتن این جملهها، حالش تغییر میکرد و اشک در چشمانش حلقه میزد.)” (7)

نماز
نماز مهمترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادتهای دیگر هم قبول میشود و اگر پذیرفته نشود، اعمال دیگر هم قبول نمیشود. همانطور که اگر انسان هر شبانهروز پنج نوبت در نهر آبی شستوشو کند، چرک در بدنش نمیماند، نمازهای پنجگانه هم انسان را از گناهان پاک میکند.
» لذت نماز، بالاترین لذت:
نقل شده است که روزی از روزهای داغ تابستان در شهر قم، برای ایشان پنکهای تهیه کرده و به سختی قانعشان کردهاند که پنکه در زمان اقامه نماز روشن باشد، هرچند پنکه چارهای برای گرما نبود.
روزی از همین روزهای گرم ایشان پس از فراغت از نماز، با همان تن خیس عرق، رو به فرزندان فرمودند:
“اگر سلاطین عالم، لذت نماز را درک میکردند بهدنبال لذتهای دیگر دنیا نمیرفتند”. (8)
همچنین آیت الله بهجت (ره) درخصوص لذت نماز میفرمایند:
“همین نماز را که ما با تهدید به چوب و تازیانه و عقوبت جهنمیشدن در صورت ترک آن، انجام میدهیم، آقایان میفرمایند: از همهچیز لذیذتر است. نماز جامی است از الذّ لذایذ (لذتبخشترین لذتها) که چنین خمری خوشگوار در عالم وجود، نیست. حالِ انبیا علیهمالسلام و اطرافیان آنها چگونه بوده است؟! خداوند متعال توفیق دهد که عمل به وظیفه کنیم، از عمل ممنوع نشویم، نه از داخل خود، و نه از خارج. بعضی از علما را دیدهایم که اگر ندیده بودیم آنطور که تعبدیات و حالات آنان را نقل میکردند، باور نمیکردیم. انواری را در میان اشخاص دیدهایم که نمیتوانیم درباره آنها حرف بزنیم؛ گویا از حالات معنوی آنها و یا بیان آن ممنوع هستیم!” (9)
» اصلاح نماز و دستیابی به مقامات عالیه:
روزی از آیت الله بهجت (ره)، دستورالعملی به جهت دفع صفات کریه نفسانی و حضور قلب در نماز خواسته شد. ایشان در پاسخ اصلاح نماز را مستلزم دوری از منکرات دانسته و فرمودند:
“بسمهتعالی، اصلاح نماز، مستلزم اصلاح ظاهر و باطن و دوری از منکرات ظاهریه و باطنیه است و از راههای اصلاح نماز، توسل جدی در حال شروع به نماز به حضرت ولیعصر عجلاللهفرجهالشریف است”.
» اقامه یک نمازِ همراه با لذت:
نماز علما و بزرگانی همچون آیتالله بهجت (ره)، نمازهایی سراسر لذت و بندگی بوده و حالی عجیب در نماز این بزرگان قابل مشاهده میباشد. آیت الله بهجت (ره) برای کسب لذت در نماز، دستورالعملی را بیان میکنند که شامل دو بخش مقدمات خارج و داخل نماز بوده و عبارت است از:
“این احساس لذت در نماز، یک سری مقدمات خارج از نماز دارد و یک سری مقدمات در خود نماز!
آنچه پیش از نماز و در خارج از نماز باید مورد ملاحظه باشد و عمل شود این است که:
انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نکند و (باید دانست که) معصیت، روح را مکدّر میکند و نورانیّت دل را میبرد.
و در هنگام خود نماز نیز انسان باید زنجیر و سیمی دور خود بکشد تا غیر خدا داخل نشود، یعنی فکرش را از غیرخدا منصرف کند.” (10)

مراقبه و محاسبه
» مراقبه:
مراقبه، مواظبت در انجام اعمال است تا بر خلاف دستورات الهی نباشند. در مراقبه بنده به این نکته توجه دارد که خداوند بر ظاهر و باطن اعمال وی و آن چه در قلبش میگذرد، آگاه است. علمای اخلاق بر مراقبه تأکید داشته و با استناد به آیات و روایات متعدد، آن را از امور ضروری سلوک میدانند.
مرحوم آیت الله بهجت نیز در یکی از درسهای اخلاق خود، از مراقبه به عنوان مهمترین راه دستیابی به فضائل اخلاقی یاد کرده و میفرمایند:
“انسان گاهی چنان به خود ظلم میکند و دست و پای خویش را طوری میبندد که هیچکس حتی خودش نمیتواند گرهگشایی کند.
انسان میتواند در تمام شرایط و ابتلائات، راه مستقیم و صراط بندگی و عبودیت را بپیماید و در نتیجه قرب حاصل کند. مقدمات اعمال را خود ما فراهم میکنیم و مقدمات کار اختیاری به دست خود ما و بهوسیله ما انجام میگیرد، موجبات خواطر و غفلت و نسیان از یاد و ذکر حضرت حق را خود ما فراهم میکنیم. بنابراین، علل کارها را باید بررسی کرد. در اثر محاسبه و مراقبه، عیب کار آشکار میگردد.” (11)
روزی از آیت الله بهجت (ره) سوال شد که “زهد حقیقی چیست و چگونه زاهد حقیقی باشیم؟”
آیت الله بهجت در پاسخ سوال این شخص میفرمایند:
“«زهد» آن است که مالک نفس خودت باشی و در هر فعل و ترک، مراقب اذن خدای متعال باشی.”

» محاسبه:
گامی دیگر که در کلام علما بسیار دیده میشود، محاسبه است. منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه و هفته و یا در پایان هر روز به محاسبه کارهای خود پرداخته و عملکرد خود را در زمینههایی همچون خوبیها و بدیها، اطاعت و عصیان، خدا پرستی و هوا پرستی دقیقا مورد محاسبه قرار دهد.
آیت الله بهجت (ره) در خصوص محاسبه میفرمایند:
“ما باید اهل محاسبه باشیم، هرچند اهل توبه نباشیم و تدارک نکنیم، خود محاسبه مطلوب است. اگر بدانیم فلان روز حسینی و فلان روز یزیدی هستیم، بهتر از این است که اصلاً ندانیم یزیدی هستیم یا حسینی.
سرانجام ممکن است روزی به خود بیاییم و بخواهیم تدارک(جبران) کنیم.” (12)

توبه و استغفار
رحمت خداوند متعال چنان بیانتهاست که راه را برای بندگان بدکردار خویش نیز باز گذاشته و هیچکس را از رحمت خود مأیوس نکرده است. هر انسانی، در هر جایگاهی، فرصت بازگشت دارد و این بازگشت همان توبه است.
» لازمه توبه:
- پشیمانی:
پشیمانی از گناهها و کوتاهیها، اولین گام برای توبه به درگاه خداوند متعال است. کسی که هنوز از گناه خود غافل است یا آنکه از بدیهای خود احساس ناراحتی نمیکند، چگونه میتواند بهسوی خدا برگردد و از او طلب بخشش کند. آیت الله بهجت (ره) در این خصوص میفرمایند:
“استغفار از توبه است، هر چه مفید این مطلب باشد، ظاهراً؛ همان عزم [کافی است]. «کفی بالندم توبةً». [اگر] راستیراستی نادم باشد، بهحسب ظاهر، تائب است اظهارش به استغفار است و به اتوب الی الله”
- ترک گناه:
نباید فراموش کرد که استغفار تنها ورد زبانی نبوده، بلکه باید از قلبی تائب از گناه و مشتاق به رحمت خداوند سرچشمه بگیرد و تائب باید تصمیم بگیرد که دیگر هرگز آن گناه را تکرار نکند. آیت الله بهجت (ره) در این خصوص میفرمایند:
“باید سعی کنیم این مسافت را زیاد و بار خود را گرانتر و سنگینتر نکنیم. گناهان موجب ازدیاد بار و بُعد مسافت ما تا مقصد است، وگرنه بسیار باید استغفار و تلاش نمود تا به جای اول و مسافت اولی برگردیم”.
- پایداری در توبه:
توبه پس از ندامت و پشیمانی تحقق مییابد، ولی پس از تحقق توبه، پایداری در آن نیز بسیار مهم است؛ چنانکه از امام صادق علیهالسلام درباره معنای توبۀ نصوح چنین آمده: «هو الذنب الذي لا یَعودُ فیه أبداً؛ توبه نصوح، گناهی است که هرگز به آن برنمیگردد». - جبران گناه:
یکی دیگر از لازمههای توبه حقیقی که در بیان آیتالله بهجت نیز از آن یاد شده و در روایات معصومین علیهم السلام به روشنی بیان گردیده است، جبران گناه میباشد. این جبران گناه میتواند پرداخت حق مردم یا حقوق واجب الهی باشد، برای مثال بجا آوردن قضای نمازها و روزههای ترک شده و غیره.
یکی از موارد بسیار مهم که باید جبران شود، پرداخت حقوق مردم یا حق الناس میباشد. آیت الله بهجت (ره) درخصوص جبران گناه و حق الناس میفرمایند:
“اگر گناه مرتکب شدید که در آن حقّالناس است سعی کنید در همین دنیا آن را تسویه کنید و برای آخرت نگذارید که آن جا مشکل است”. (13)
- کنار گذاشتن توجیه:
پیش از توبه و استغفار، باید عمل زشت و نادرست توجیه گناه را کنار گذاشت و سریعا پس از هر گناه، بدون ماده و تبصره و توجیه آوردن برای آن، استغفار نمود. آیت الله بهجت (ره) در خصوص توجیه گناه و استغفار میفرمایند:
“خوشا به حال کسی که خطای خود را ببیند و به عیب خود توجه داشته باشد و عیوب دیگران را ندیده بگیرد و خود را کامل و بینقص نبیند؛ بلکه در موارد خطا و اشتباه، خود را خطاکار ببیند. ما باید باب توجیه خطا و اشتباه را به روی خود ببندیم و برای هر خطا، زبان به استغفار بگشاییم و اگر قابل جبران باشد جبران کنیم”. (14)

» برکات توبه و استغفار:
- دوای دردها:
اگر این مطلب را بدانیم که تمام گرفتاریهایی که در زندگی داریم، از رفتارهای غلط و نادرست خودمان سرچشمه میگیرد، این دانستن ما را به سمت توبه و استغفار تشویق میکند. در همین خصوص، آیت الله بهجت (ره) میفرمایند:
” حوادثی که اتفاق میافتد، نتیجه کارهای ماست که بر سر ما میآید: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ؛ هر مصیبتی به شما میرسد، بهواسطه اعمال شماست.
آیا نباید به فکر باشیم و از گناهان گذشته که باعث این همه بلاها و مصیبتها شده است، توبه کنیم؟ ولی ما توبه نمیکنیم، چون کارهای خود را بد نمیدانیم”.
آیت الله بهجت (ره)، در پاسخ کسانی که از ایشان درخواست دستورالعمل برای پیشرفت در راه خدا و رهایی از مشکلات را داشتند، همواره به استغفار توصیه میکردند. در بخشی دیگر، آیت الله بهجت (ره) در خصوص رفع بلا با توبه میفرمایند:
“توبه باعث میشود که این همه بلاهایی که بر سر شیعه آمده است، که واقعاً بیسابقه است و بلاهای دیگری که تا قبل از ظهور آن حضرت میآید، از سر شیعه رفع گردد.” (15)
- رفع گرفتاریها:
در دیدگاه علما و بزرگان، یکی از عوامل مهم رفع گرفتاری، توبه میباشد. آیت الله بهجت (ره) نیز همواره توصیه به کثرت استغفار داشته و به شخصی که در پی رهایی از گرفتاریهایی در زمینه اشتغال و ازدواج بود میفرمایند:
“زیاد از روی اعتقاد کامل بگویید “أستغفرالله”. هیچ چیز شما را منصرف نکند غیر از ضروریات و واجبات تا کلیه ابتلائات رفع شود، بلکه بعد از رفع آنها هم بگویید، برای اینکه امثال آنها پیش نیاید و اگر دیدید رفع نشد، بدانید یا ادامه ندادهاید یا آنکه با اعتقاد کامل نگفتهاید”.
- افزایش نعمتها:
از دیگر مواردی که آیت الله بهجت (ره) در سخنان خود به آن اشاره نمودهاند، یادآوری یک مطلب از قرآن کریم میباشد که در آیه 10 سوره مبارکه نوح خطاب به حضرت نوح میفرماید:
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا ﴿١٠﴾
يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا ﴿١١﴾
وَيُمْدِدْكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَل لَّكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَارًا ﴿١٢﴾
به آنها گفتم: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است (۱۰)
تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد، (۱۱)
و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد! (۱۲)
از این رو، افزایش نعمات را میتوانیم از آثار پربرکت استغفار برشماریم.
- آرامش قلب با توبه و استغفار:
استغفار، تنها برای توبه و آمرزش گناهان نبوده، بلکه خود موجب آرامشهای روحی و روانی میگردد. آیت الله بهجت (ره) در این خصوص میفرمایند:
“هر جا کم آوردی، حوصله نداشتی، گرفته بودی، پول نداشتی، باطریت تمام شد, تسبیح را بردار و صد مرتبه بگو استغفر الله ربی و اتوب الیه، آرام میشوی، استغفار فقط برای توبه و آمرزش از گناهان نیست”.
- گنجهای بسیار:
بسیاری از ما، از موضوع مهم استغفار و گنجهای پرشمار موجود در این واژه ناآگاهیم.
روزی شخصی خدمت آیت الله بهجت (ره) رسید و از ایشان درخواست کرد تا به وی یک ذکر خیلی بزرگ یاد بدهند.
ایشان فرمودند:
“ذکری یادتان بدهم که از جواهرهای همه کوههای دنیا و مروارید همه دریاها قیمتیتر باشد؟“
شخص در حالی که منتظر یک ذکر عریض و طویل و خاص بود، آیت الله بهجت (ره) فرمودند:
“استغفار… استغفار… استغفار!
اگر بدانید در این استغفار چه گنجهایی نهفته است؛ روح را صیقل میدهد، راهها باز میشود و حاجتها برآورده میشوند” (16)

دعا
» نحوه دعا کردن و استجابت دعا:
هرکار مقدماتی داشته و نمیتوان کاری را بدون مقدمات و شرایط انجام داد. دعا نیز به همین نحو است و شرایط و مقدماتی دارد که در کلام آیت الله بهجت (ره) بهتر میتوان این موضوع را مشاهده نمود. ایشان میفرمایند:
اگر میخواهید دعا کنید و واقعاً دعا و خواستن از خدا باشد، دعا تشریفاتی دارد، اگر میخواهید از ناحیه دعا به جایی برسید، زبان حالتان این باشد:
“تسلیم خدا هستیم، هرچه بخواهد بکند، بنا داریم عمل به وظیفۀ بندگی کنیم.” (17)
دستورالعملی که از صحبتهای آیت الله بهجت (ره) درخصوص نحوه دعا کردن برگرفته میشود، از این قرار است:
- ثنا و تعظیم و تمجید ساحت مقدس حضرت حق تبارکوتعالی؛
- اقرار به گناهان در پیشگاه خداوند و اظهار ندامت از آن، که تقریباً به منزله توبه یا ملازم آن است؛
- صلوات بر محمد و آلمحمد علیهمالسلام، که وسیله و واسطه فیض هستند؛
- گریه، و اگر نشد تباکی(حالت گریه و زاری به خود گرفتن)، ولو خیلی مختصر باشد و بعد از اینها درخواست حاجت.
صلوات بر محمد و آل محمد علهیمالسلام در استجابت دعا از اهمیت زیادی برخوردار است، تا جایی که آیت الله بهجت (ره) در این خصوص میفرمایند:
“ترک صلوات و دعا کردن برای خواستههای شخصی، مانند رها کردن سرچشمه و به دنبال جوی آب و یا حوض گشتن است؛ زیرا وقتی برای وسعت مقام و درجه واسطه فیض دعا میشود، دعاهای شخصی هم در آن گنجانده شده است.” (18)
» استجابت دعا، مشروط بر توبه:
روزی از آیت الله بهجت (ره) سوال شد که چرا با وجود دعای بسیار، دعاهای ما مستجاب نمیشود؟
آیت الله بهجت (ره) در پاسخ ایشان فرمودند:
زیرا استجابت دعا شرط اساسیاش توبه است، لذا ملائکه میگویند: این مشروط (دعا) را با شرطش (توبه) چرا به جا نمیآورید تا مستجاب شود؟ و چرا دعای تائب و دعای با توبه نمیکنید؟ (19)
همچنین از ایشان در کتاب بهجت الدعاء نقل شده است که:
“از جمله شرایط دعا، توبه است.
اگر از کرده و ناکرده توبه کنیم، دعایمان مستجاب خواهد شد. هر نقص و عیبی که هست از ناحیۀ خود ماست!” (20)

» نزول بلا برای دعا:
آیتالله بهجت (ره) نزول بلا را بیحکمت نداسته و آنرا عاملی در راستای دعا و تضرع ما میدانند. ایشان میفرمایند:
“خداوند، نوازل و بلاها را بدون حکمت و بدون ملاک و مصلحت نمی فرستد، بلکه برای دعا و تضرع ما می فرستد. بنابراین، برای رفع آنها دعا لازم، و تضرع به درگاهش مطلوب است.” (21)
در برخی تفاسیر معنای آن، اینگونه ذکر شده است:
«مرا با دعا یاد کنید، تا من نیز با اجابت آن، شما را یاد کنم».
و در روایات شارحه مرویه آمده است:
«هرگاه بندهام مرا یاد کند، من با اویم؛ بنابراین، هرکس مرا در دل خود یاد کند، او را در نزد خود یاد میکنم و هرکس مرا در میان گروهی یاد کند، او را در میان گروهی بهتر از آن یاد خواهم نمود».

کسب آرامش با توکل
توکل به معنای سپردن کارها به خدا و اعتماد قلبی بر لطف او بوده و با وجود توکل، انسان نباید در پیمودن راه حق به خود تزلزل راه دهد. در فرهنگ اسلامی توکل این است که انسان خدا را تکیه گاه مطمئن خود قرار دهد و همه امورش را به او واگذار نماید، خدایی که از تمام نیازهای او آگاه و نسبت به او مهربان است.
اگر در زندگی کودکان بنگرید، متوجه میشوید که کودکان غم ندارند، چرا که غم یک نگرانی عمیق است و آنها نمیتوانند یک نگرانی عمیق داشته باشند. کودکان همواره حال خوش معنوی دارند و در اصطلاح، دل زنده هستند. بد نیست اکنون که موضوع توکل و کودک مطرح شد، یک جمله بسیار زیبا از آیت الله بهجت (ره) بیان نماییم. ایشان میفرمایند:
“بچهها هرگز نگران غذای فردا نیستند. اگر به همان اندازه که بچه اطمینان دارد که پدر و مادر غذای آینده او را فراهم میکنند ما به خدا اطمینان داشتیم، ما هم مثل کودکان غم نداشتیم.”
علاوه بر این، باید دقت داشته باشیم که خداوند متعال بینهایت قابل اتکاء است و با پدر و مادر قابل مقایسه نیست.
با نگاهی به کتاب جرعه وصال و دیدگاه آیت الله بهجت (ره)، در مییابیم که انسانهای بسیار غنیّ، آنهایی هستند که توکل را برای خودشان روزی میدانند و این افراد به خوبی دریافتهاند که اگر بر خداوند توکل نمایند، روزی به آنها رسیده و حتی اگر نرسید نیز درمییابند که لازم نبوده است. همچنین این عالم گرانقدر میفرمایند:
“خدا کند یقین برای انسان روزی شود!
چه قدر خوب است انسان از ناحیۀ امر روزی، راحت باشد؛ زیرا همّ و غمّ روزی، بدتر از زحمت کار است.
کسی که به همّ و غمّ روزی مبتلا است، شب و روز کار میکند و پیوسته غصّۀ روزی را میخورد!” (22)
با توجه به محدودیتها و ضعفهایی که انسان دارد، به تنهایی قادر به عبور از موانع و بحرانها در زندگی نیست، از این رو «توکل بر خدا» در نظام هستی از جایگاه خاصی برخوردار است و در آرامش بخشی و امید آفرینی زندگی انسان تأثیر شگرفی دارد. آیت الله بهجت میفرمایند:
“به چیزی غیر از توکّل و یاد خدا برای انسان، آرامش حاصل نمیشود و چیزی غیر از اعراض(رویگردانی) از یاد خدا و غفلت، زندگی را تلخ و ناگوار نمیکند.” (23)
آیت الله بهجت (ره) فرمودند:«آن وقت چه کسی میخواهد از آن محافظ، محافظت کند؟»
در جواب گفتند:«خدا»
ایشان در پاسخ گفتند:«همان خدا، از من هم محافظت میکند.»” (24)

چند نکته اخلاقی کوتاه
تاکنون، به شکلی جامع، موضوعات مهم و اساسی همچون قرآن، نماز، اهل بیت (ع)، توبه و غیره را که اکثریت سخنان و روایات نقل شده از آیت الله بهجت (ره) را به خود اختصاص داده بود، بیان کردیم. اما توصیهها، پندها و دستورالعملهای بیبدیل و موثر این عالم گرانقدر، زمینههای دیگری را نیز شامل میشود که در ادامه به بیان بخشی از این موارد میپردازیم.
» ندانستن عیب نیست:
“اگر متعهد میشدیم که هرچه از ما پرسیدند و ندانستیم، بگوییم نمیدانیم، مردانگی کردهایم.
اهل دنیا در هفت اقلیم نگنجند، ولی هفت درویش در یک گلیم بخسبند!” (25)
» مراقب نوع نگاهمان باشیم:
“یک نگاه تند که سبب ایذای یک مؤمن و یا هتک حرمت او شود، حرام است؛ همچنین یک تبسم به اهل معصیت که موجب تشویق او بر گناه باشد، حرام است.
بنابراین، کسی که میخواهد به درجات کمال و یقین نائل گردد، باید از اینگونه گناهان هم پرهیز نماید.” (26)
» سکوت کن:
“اگر توانستی لب بدوزی، درهای دیگر برایت باز میشود.” (27)
بیان یک روایت کوتاه از آیتالله بهجت (ره) که در درس اصول خود بیان نمودند خالی از لطف نیست:
» شکر نعمت، نعمتت افزون کند:
“شکر، موجب ازدیاد نعمتهاست؛ و اگر شکر نکردید، خبری از ازدیاد نیست. لذا اگر دیدیم ازدیاد نیست، شک نکنیم و بدانیم که شکر نیست.” (28)
» صمیمت در خانواده با صبر و گذشت:
“اگر بخواهيم محيط خانه گرم و باصفا و صميمي باشد، فقط بايد صبر و استقامت و گذشت و چشم پوشی و رأفت را پيشه خود كنيم تا محيط خانه گرم و نوراني باشد.” (29)
معرفی کتاب درخصوص آیت الله بهجت (ره)
» در محضر بهجت:
کتاب “در محضر بهجت” که به صورت مجموعه ای سه جلدی فراروی شما است، گلچین نکات دل نشین و جذابی است که عارف کامل و عالم ربانی، حضرت آیت الله العظمی بهجت طی سال های متمادی در کلاس های درسشان بیان میکردند.
» بهسوی محبوب:
این کتاب، گلچینی از دستورالعملها و رهنمودها، فرمایشات اخلاقی و عرفانی و نیز دستخطهایی از حضرت آیتالله بهجت قدسسره است که در موضوعات مختلفی راهگشای دوستان خداست و شامل موضوعاتی همچون مهدویت، ولایت ائمه، نماز و حضور قلب، درمان بسیاری از رذائل اخلاقی و غیره میگردد.
» به شیوه باران:
کتاب یه شیوه باران، نوشته اعظم ایرانشاهی و کاری از مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیتاللهالعظمی بهجت (ق.س) است که خاطراتی را در قالب داستان، از زبان نزدیکان آیتالله بهجت درباره سیره و کرامات ایشان بازگو میکند.
مراجع و منابع
- به سوی محبوب – ص 128
- در محضر بهجت – ج۱/ص ۲۴۶
- کتاب حضرت حجت (عج) – ص٣۶٨
- در محضر بهجت – ج2/ص38
- به سوی محبوب – ص 112
- رحمت واسعه – ص ٢۶٩
- رحمت واسعه – ص ٢٢
- مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله بهجت (ره)
- در محضر بهجت – ج۱/ص ۲۲۲
- برگی از دفتر آفتاب – ص۱۳۳
- در محضر بهجت – ج2/ص346
- بهجت الدعاء – ص144
- فریادگر توحید – ص218
- در محضر بهجت – ج1/ص300
- درمحضربهجت – ج2/ص109
- به شیوه باران – ص59
- بهجت الدعا – ص25
- نکتههای ناب – ص77
- در محضر بهجت – ج1/ص367
- بهجت الدعاء – ص48
- در محضر بهجت – ج٢/ص٣٧٩
- در محضر بهجت – ج٢/ص١١٣
- در محضر بهجت – ج۲/ص۲۴۶
- به شیوه باران – ص٢۶
- در محضر بهجت – ج٣/ص٢۶٣
- در محضر بهجت – ج٢/ص٧
- صحبت سالها
- در محضر بهجت – ج۱/ص ۳۵۸
- نکتههای ناب – ص61